The Fault in Our Stars มีปรัชญาอะไรซ่อนอยู่

แม้จะผ่านมา 8 ปี แต่ The Fault in Our Starts ของ จอห์น กรีน (John Green) ก็ยังโอบกอดเราไว้เหมือนอ่านครั้งแรกในสมัยวัยรุ่น เล่มนี้ผุดขึ้นมาในหัวเป็นเล่มแรกเมื่อรุ่นน้องทักมาชวนคุยเรื่อง “หนังสือที่กอดคุณไว้” พร้อมความทรงจำของความรู้สึกหลังอ่านจบที่ยังไม่ลบเลือนว่า “ดีจังที่มีชีวิตอยู่”

The Fault in Our Stars ได้รับการโปรโมทในฐานะ “นิยายวัยรุ่น” “นิยายรัก” “หนังสือ YA (Young Adult” ตามหมวดหมู่ของวงการหนังสือในโลกสมัยใหม่ แต่ The Fault in Our Stars เป็นมากกว่านั้น ใช่ มันเป็นนิยายรักวัยรุ่นที่ไม่บกพร่องเรื่องรัก แต่มันยังพูดถึงจักรวาล ความเจ็บปวดของมนุษย์ การกลัวถูกลืมเลือนและปรัชญามากมายที่สะท้อนมหากาพย์ความเป็นมนุษย์ผ่านชีวิตเล็กๆ ในเมืองเล็กๆ และเรื่องราวเล็กๆ ที่ชวนตัวเราเมื่อ 8 ปีที่แล้วให้ฉุกคิดครั้งแรกว่าบางทีการจากโลกนี้ไปโดยทิ้งร่องรอยไว้ให้น้อยที่สุดอาจไม่ใช่สิ่งที่น่ากลัวแต่อย่างใด¹

ก่อนจะชวนคุยว่าปรัชญาที่แฝงอยู่ใน The Fault in Our Stars มีอะไรบ้างขอเล่าเรื่องย่อสักเล็กน้อย (หลังจากนี้ สปอยล์หลายส่วนของหนังสือ)

.

เรื่องย่อ

เฮเซล เกรซ (Hazel Grace) ค้นพบว่าตัวเองเป็นมะเร็งไทรอยด์ตั้งแต่อายุ 13 มะเร็งลามไปที่ปอดจนทำให้เฮเซลต้องพกถังอ็อกซิเจนเพื่อช่วยหายใจติดตัวไปทุกที่จนถึงตอนนี้ที่เฮเซลอายุ 17 แม่ของเฮเซลที่ตัดสินใจลาออกจากงานเพื่อมาดูแลเฮเซลเต็มเวลาเห็นว่าเฮเซลน่าจะมีอาการซึมเศร้าเลยคะยั้นคะยอให้เฮเซลไปเข้ากลุ่ม Support Group สำหรับเด็กที่ป่วยเป็นมะเร็งที่โบสถ์

เฮเซลมีวิธีเข้าใจโลกเฉพาะตัว เธออธิบายว่าแม่เข้าใจผิดที่คิดว่าเธอซึมเศร้าจากมะเร็ง แท้จริงอาการซึมเศร้าสำเป็นผลข้างเคียงของความตาย มะเร็งเองก็เป็นผลข้างเคียงของความตาย เกือบทุกอย่างในโลกนี้ก็เป็นแค่ผลข้างเคียงของความตาย แท้จริงแล้วมะเร็งก็แค่อยากมีชีวิตรอด มะเร็งเป็นแค่ผลข้างเคียงของวิวัฒนาการ ส่วนตัวเธอเองก็เป็นผลข้างเคียงของวิวัฒนาการเหมือนกัน

สุดท้ายเมื่อเฮเซลยอมไป Support Group เธอได้พบกับเด็กหนุ่มอายุ 17 ปีชื่อ ออกัสตัส (Augustus) หรือกัส อดีตนักบาสเก็ตบอลโรงเรียนที่ทุกวันนี้ต้องใส่ขาเทียมแทนขาที่ตัดไปข้างหนึ่งจากมะเร็งในกระดูก ตัวกัสเองก็ไม่ได้ตั้งใจมา Support Group แต่มาเป็นเพื่อนไอแซคซึ่งกำลังจะตาบอดเพราะต้องรักษามะเร็งในตา  

ครั้งแรกที่เจอกันกัสกับเฮเซลก็ปะทันกันทางความคิดทันที ขณะที่กัสกลัวการถูกลืมเลือนชนิดที่ไม่มีใครบนโลกจำได้ที่สุดในชีวิต เฮเซลกลับคิดว่านี่เป็นคำตอบที่น่าขำที่สุด เธอบอกว่าสักวันหนึ่งบนโลกนี้ก็จะไม่มีสิ่งที่เรียกว่ามนุษย์อาศัยอยู่ จะไม่มีใครมีชีวิตอยู่เพื่อจำใครได้ทั้งนั้น เดี๋ยวทั้งพระอาทิตย์และโลกก็จะถูกกลืนหายไปในจักรวาล ฉะนั้นอย่าไปใส่ใจเลยว่าจะถูกลืม คนอื่นก็ไม่มีใครใส่ใจ เมื่อกัสได้ยินคำตอบเฮเซลก็ประหลาดใจจนเปรยออกมาว่าเฮเซลช่างต่างจากคนอื่นเสียจริง

กัสรอเจอเฮเซลหลังเลิก Support Group อยู่ๆ เขาก็หยิบบุหรี่ขึ้นมาแล้วคีบไว้ระหว่างริมฝีปาก เฮเซลตำหนิอย่างรุนแรงว่าไม่เห็นเหรอว่าเธอต้องใช้ถังอ็อกซิเจน ควันบุหรี่อาจจะฆ่าเธอได้ กัสจึงได้โอกาสอธิบายแนวคิดที่เขายึดมั่นในชีวิตว่าบุหรี่ระหว่างริมฝีปากเป็นเพียงอุปมา เราอาจเอาสิ่งที่จะฆ่าเราไว้ที่ริมฝีปากได้ แต่เรามีสิทธิไม่จุดมัน เราเลือกได้

หลังจากนั้นทั้งคู่ก็สานสัมพันธ์ผ่านการแลกหนังสือที่ชอบสุดอ่าน กัสขอให้เฮเซลอ่าน The Price of Dawn นิยายซอมบี้จากวิดิโอเกม ส่วนเฮเซลขอให้กัสอ่าน An Imperial Affliction นิยายที่จบกลางประโยค สิ่งที่เฮเซลอยากรู้ที่สุดในชีวิตคือตอนจบของหนังสือเล่มนี้ กัสจึงตัดสินใจเติมเต็มความฝันของเฮเซลด้วยการใช้ตั๋วขอพรสำหรับเด็กป่วยหนักพาเฮเซลไปอัมสเตอร์ดัมตามหาผู้แต่ง An Imperial Affliction เพื่อถามตอนจบของหนังสือ ซึ่งเรื่องราวจะเป็นอย่างไรต่อไป สามารถอ่านต่อได้ในหนังสือ (หรือจะไปดูหนัง/อ่านเรื่องย่อที่อื่นก็ตามแต่ผู้เสพย์จะสะดวก)

.

.

แล้วปรัชญาอะไรแฝงอยู่ใน The Fault in Our Stars

โชคชะตา หรือ ฝีมือมนุษย์?

“The fault, dear Brutus, is not in our stars. But in ourselves.” – Shakespeare, Julius Caesar

เราควรโทษใครเมื่อชีวิตเล่นตลก ควรโทษดวงดาวหรือโทษตัวเรา เราควรจะทำความเข้าใจอาการป่วยของคนอายุ 17 สองคนว่าอย่างไร John Green เอาประโยคข้างต้นของ Shakespeare มาตั้งเป็นชื่อนิยาย เพื่อบรรยายตัวเอกสองคนซึ่งเป็นคู่รักแบบที่ภาษาอังกฤษเรียกว่า “star-crossed lovers” หรือ คู่รักที่ดาวไม่บันดาล ได้ตกหลุมรักแต่ไม่อาจสมหวัง (เช่น Romeo กับ Juliet และ Jack กับ Rose ใน Titanic)

มีตอนหนึ่งในหนังสือที่คนแต่งเรื่อง An Imperial Affliction เขียนจดหมายหาออกัสตัสว่า “…หากเธอป่วยน้อยกว่านี้หรือนายป่วยหนักกว่านี้ ดวงดาวก็คงไม่สวนกันถึงเพียงนี้ แต่ใครเลยจะฝืนธรรมชาติที่ดวงดาวมักสวนกันได้” อันที่จริงออกจะตอบได้ชัดเจนว่าผู้ประพันธ์โทษดวงดาว ทั้งกัสและเฮเซลไม่มีใครอยากป่วย ไม่มีเด็กคนไหนอยากได้ชื่อว่าพวกเขาสู้กับมะเร็งอย่างห้าวหาญ ว่าความตายของพวกเขาเป็นกำลังใจให้คนที่ยังมีชีวิตอยู่ เฮเซลและกัสไม่อยากเป็นกำลังใจให้ใคร พวกเขาแค่อยากมีชีวิตอยู่ พวกเขาอยากตกหลุมรัก พวกเขาอยากให้ดวงดาวไม่ crossed แต่เรื่องนี้พวกเขาไม่มีสิทธิเลือกเลยจริงๆ

ปฏิทรรศน์ของซีโน² – “Some infinities are bigger than other infinities.”

ระหว่างงานซ้อมงานศพเฮเซลอธิบายว่าระหว่างเลข 0 ถึงเลข 1 มีตัวเลขที่เป็นอนันต์ มันมี 0.1, 0.12, 0.112… ยาวต่อไปไม่จบสิ้น แต่แน่นอนว่าระหว่างเลข 0 ถึงเลข 2 ตัวเลขที่เป็นอนันต์เหล่านี้ก็ยิ่งกว้างขึ้นไปอีก “Some infinities are bigger than other infinities” มีหลายวันที่เฮเซลน้อยใจกับชุดเลขอนันต์ที่น้อยกว่าของตัวเอง เธออยากมีเวลากับกัสให้นานกว่านี้ ถึงกระนั้นเธอก็ยังขอบคุณโชคชะตากับจำนวนอนันต์อันน้อยนิดที่เธอได้รับ ในช่วงเวลาไม่กี่วันกัสได้ให้ชั่วเวลาอันเป็นนิรันดร์แก่เธอ 

จอห์น กรีนลองเอาปฏิทรรศน์ (paradox) ของกฏคณิตศาสตร์ Zeno มาทำความเข้าใจกับความรักและความสัมพันธ์ แม้ infinity หรือ อนันต์จะเป็นสิ่งที่ไม่มีสิ้นสุด แต่แม้แต่สิ่งที่ไม่สิ้นสุดก็ยังมีสิ่งที่ไม่สิ้นสุดยิ่งกว่า (ซึ่งเป็นประโยคที่ชวนให้สมองมนุษย์น้อยๆ ของเราฉงนอย่างยิ่ง)

เราในฐานะผู้อ่านตีความดังนี้ ในช่วงชีวิตเราหลายครั้ง แม้เราจะรู้ว่าสักวันชีวิตต้องจบลง แต่เพราะเราไม่รู้ว่ามันจะจบที่ตอนไหนหรือสิ้นสุดเมื่อไหร่ บางทีเราเองก็เผลอคิดไปเหมือนกันว่าเรามีเวลานิรันดร์ สำหรับเฮเซลและกัสแล้วเมื่อเทียบกับเวลาอันเป็นนิรันดร์ของคู่อื่นอาจจะสั้น แต่มันก็รู้สึกเป็นนิรันดร์เช่นกัน เพราะไม่มีใครบอกได้ว่ามันจะจบลงเมื่อไหร่จนกว่ามันจะจบลงจริงๆ

ชีวิตจบกลางประโยค – Life stops mid-sentence.  

ดังนิยายตอนจบของ An Imperial Affliction ที่สิ้นสุดลงหลัง a                     โดยไม่มีคำใดมาต่อท้าย หลายครั้งเราอาจจะลืมแล้วนึกว่าเราจะได้ใช้ชีวิตจนถึงจุด full stop ของประโยค โดยที่ไม่รู้เลยว่าเรื่องของเราอาจจบตั้งแต่กลางประโยคก็ได้ นิยายที่จบกลางประโยคก็เป็นอุปมาเตือนใจเราว่าอนันต์ของเราอาจจะไม่ยาวนัก อยากทำอะไรในชีวิตขอให้ทำตอนที่ประโยคยังไม่ถูกตัดไป

เราหนีความเจ็บปวดไม่ได้ แต่เราเลือกได้ว่าใคร (หรือสิ่งใด) ที่จะทำให้เราเจ็บปวด

บาดแผลจากการมีชีวิตแทรกอยู่ตลอดนิยายเล่มนี้ ตัวละครมักพูดว่า “Pain demands to be felt.” หรือ “คุณจะถูกบังคับให้รู้สึกเจ็บปวด” เรื่องราวของเฮเซลและกัสไม่รอมชอมกับผู้อ่านแม้แต่นิด ผู้อ่านเองก็ต้องถูกบังคับให้รู้สึกเจ็บปวดกับสิ่งที่เกิดขึ้นกับสองคนนี้เช่นกัน ทว่า แม้เราหนีความเจ็บปวดไม่ได้ แต่หลายครั้งหลายคราเราเลือกความเจ็บปวดได้ จอห์น กรีนเน้นย้ำเสมอว่าเรามีตัวเลือก มีช่วงหนึ่งเฮเซลหัวฟัดหัวเหวี่ยงว่าทำไมไข่คน (scrambled egg) จะต้องเป็นอาหารเช้า มันจะเป็นอาหารเย็นไม่ได้เหรอ แม่ของเฮเซลเลยปลอบประโลมว่า “…ลูกต้องเลือกสนามรบในชีวิตนะเฮเซล แต่ถ้าลูกเลือกแล้วว่าไข่คนคือสนามรบที่ลูกอยากเอาชนะ พ่อกับแม่ก็จะยืนเคียงข้างลูกเอง”

นอกจากเลือกได้ว่าจะรณรงค์ให้ไข่คนเป็นมากกว่าอาหารเช้าหรือไม่ เรายังเลือกได้ว่าเราจะยอมให้ใครทำให้เราเจ็บปวด ต่อให้เป็นคู่รักที่ดาวไม่บันดาลแต่สุดท้ายการตกหลุมรักก็ยังเป็นการ “เลือก” แม้ความรักทำให้เราเจ็บปวด แต่กัสก็ยังบอกว่าเขาชอบ “ตัวเลือก” ของเขา เขาหวังว่าคนอื่นๆ จะชอบตัวเลือกของตัวเองเช่นกัน “…ผมรักเธอ ผมโชคดีเหลือเกินที่ได้รักเธอ แวน ฮูเทน คุณเลือกไม่ได้หรอกว่าคุณจะเจ็บปวดมั้ยในชีวิตนี้คุณลุงนักเขียน แต่คุณเลือกได้อยู่บ้างนะว่าคุณจะยอมให้ใครทำคุณเจ็บ ผมชอบคนที่ผมเลือก ผมหวังว่าเธอจะชอบคนที่เธอเลือก”

การถูกลืมเลือน vs การถูกจดจำ

การไม่อยากถูกลืมเลือนน่าจะเป็นหนึ่งในนิสัยที่สะท้อนความเป็นมนุษย์มากที่สุด กษัตริย์โบราณที่สั่งสร้างอนุสรณ์เพื่อรำลึกถึงตนเอง ปราสาทขนาดมหึมาที่จารึกว่าผู้สร้างเป็นใคร การเคลมสิ่งประดิษฐ์ที่ไม่เคยมีใครทำมาก่อนเพื่อให้คนจดจำชื่อ ศิลปะเพื่อบันทึกชื่อศิลปิน เพื่อเอาชนะการถูกลืมเลือนมนุษย์ทำอะไรมากมายเหลือเกิน ซึ่งหลายอย่างก็ทิ้งร่องรอยให้กับโลกใบนี้ชนิดที่มองจากจักรวาลก็ยังเห็น (เช่น กำแพงเมืองจีน ฯลฯ)

กัสเองก็เป็นหนึ่งคนที่ปรารถนาจะให้ชีวิตเป็นเช่นนั้น กัสเชื่อว่าทุกคนอยากเป็น “คนพิเศษ” ตัวเขาเองก็อยากเป็นเหมือนนักเขียน An Imperial Affliction อยากถูกจดจำในฐานะใครบางคนที่สำคัญ ถึงขนาดที่กัสเคยนับว่าบนโลกใบนี้มีคนตายไปแล้วทั้งหมด 98,000 ล้านคน หากเพียงมนุษย์ไว้ทุกข์อย่างมีประสิทธิภาพ คน 7,000 ล้านคนบนโลกก็ต้องจำคนที่ตายไปแล้วเพียง 14 คนต่อ 1 คนที่ยังมีชีวิตอยู่บนโลกเท่านั้น แต่สปีชีย์เรายังไม่พัฒนาถึงขั้นนั้น เรายังไว้ทุกข์ไม่ค่อยมีประสิทธิภาพเท่าใดนัก (ไม่เป็น “organized mourner” ตามคำที่กัสเรียก) คนหลายหมื่นล้านคนบนโลกจึงถูกลืมเลือนไป เหลือเพียงไม่กี่ชื่อเท่านั้นที่มีโอกาสอยู่ในความทรงจำเป็นหลักร้อยหรือพันปี

เฮเซลเป็นขั้วตรงข้ามของกัส เฮเซลคิดว่าชีวิตที่ไม่ได้มีจุดประสงค์ที่ยิ่งใหญ่หรือชีวิตที่ถูกลืมเลือนในช่วงเวลาเพียงไม่กีปีก็มีความหมายไม่ต่างกัน  เธออยากทิ้งร่องรอยไว้กับโลกใบนี้ให้น้อยที่สุด วิธีนี้เท่านั้นที่จะทำให้เธอไม่สร้างความเจ็บปวดบนบนโลกนี้จนเกินไปนัก กัสบรรยายว่า “เฮเซลเดินบนโลกนี้อย่างแผ่วเบา…คนอาจจะบอกว่ามันน่าเศร้าที่เธอทิ้งร่องรอยไว้น้อยนิด มีเพียงไม่กี่คนที่จะจำเธอได้ มีคนรักเธออย่างสุดหัวใจ แต่ก็มีอยู่เพียงไม่กี่คน ซึ่งไม่ใช่เรื่องน่าเศร้าเลย…นี่แหล่ะฮีโร่”

กัสกลัวชีวิตที่ไม่มีความหมาย เขาน่าจะมองโลกคล้ายๆ ความคิดแบบ existentialism หรือที่เรียกในภาษาไทยว่า อัตถิภาวนิยม กัส (ซึ่งเป็นมะเร็ง อยู่บนเส้นความตายตั้งแต่วัยรุ่น ยังไม่ได้ลองใช้ชีวิตเต็ม) ตกอยู่ในภาวะวิกฤติของการดำรงอยู่ (existential crisis) เขาอยากเกิดมาเพื่ออะไรสักอย่าง แต่ไม่รู้ว่าเกิดมาเพื่ออะไร ยังไม่ทันได้มีเวลาสำรวจมากก็เป็นมะเร็งเสียแล้ว ขณะที่เฮเซลน่าจะเป็น optimistic nihilism³ หลายคนอาจจะเคยได้ยินคำว่า nihilism หรือ แนวคิดสุญนิยมที่เชื่อว่าสรรพสิ่งไม่มีอยู่จริง ชีวิตไม่ได้มีความหมาย เป้าหมายหรือคุณค่าอะไร แต่ optimistic nihilism ไม่หยุดอยู่แค่นั้น เราสามารถมองโลกที่ไร้ความหมายในแง่ดีได้ ชีวิตไม่มีความหมาย เราก็ใส่ความหมายให้มันสิ สุดท้ายโลกจะหายไปในหลุมดำก็ไม่เป็นไร เรายังมีชีวิตอยู่ตรงนี้ ตอนนี้ เราทำเท่าที่เราทำได้ เฮเซลเอง (และกัสตอนท้ายๆ) ก็ดูจะมีลักษณะเช่นนี้ เฮเซลเห็นคุณค่าของสิ่งเล็กๆ ในชีวิตแม้จะรู้ว่าเราเป็นเพียงเม็ดทรายในจักรวาล เป็นผลข้างเคียงของวิวัฒนาการ โลกอยู่มาก่อนเราและจะอยู่ต่อไปแม้ไม่มีเรา เราเองก็หาความหมายในสิ่งเล็กๆ ได้ ตัวเราเองที่เป็นคนเลือกและตัดสินใจเท่าที่สภาพแวดล้อมจะเอื้ออำนวย

…และทั้งหมดทั้งมวลคือสาเหตุว่าทำไมอ่านแล้วถึงรู้สึกว่า “ดีจังที่มีชีวิตอยู่” (ไม่นับว่ามี quote น่ารักๆ ที่ cringe-worthy ทำให้มือหงิกต้องจิกหมอนพาคุณไปรู้สึกเหมือน 14 อีกครั้งเต็มไปหมด <3)

.

.

.

.

¹ 8 ปีที่แล้วความคิดนี้ไม่ได้เป็นที่นิยมนัก นั่นคือยุคแห่ง Steve Jobs ยุคแห่ง passion ยุคที่การเป็น “someone who leaves dent on earth is worth more than being no one” ความคิดนี้เด่นชัดมากในหนังสืออีกเล่มของ John Green ชื่อ The Anthropocene Reviewed ซึ่งเป็นหนังสือที่ให้คะแนนพฤติกรรมหรือกิจกรรมอะไรที่เป็นมะนุ้ดมนุษย์ที่สปีชีส์อื่นในโลกไม่มีทางทำได้ (เช่น การมีเพลงเชียร์บอล การทำถ้ำขึ้นมาแทนถ้ำเก่าแบบ Lascaux (ดูได้ในโพสต์รอยมือบนผนังถ้ำลัสโก) ฯลฯ) Anthropocene คือ คำนิยามยุคที่การมีอยู่และพฤติกรรมของมนุษย์สร้างผลกระทบต่อระบบนิเวศน์อย่างไม่มีวันหวนกลับ การทิ้งร่องรอยไว้กับโลกอย่างมหาศาลเป็นอะไรที่มนุษย์มากๆ สัตว์สปีชีส์อื่นในโลกยังไม่มีใครเทียมเท่าแม้แต่ไดโนเสาร์ที่เคยครองโลกก็ทำไม่ได้ 

² หาอ่านเพิ่มได้ที่บล็อกนี้ https://mathhistorythai.wordpress.com/2021/01/01/mathhis28/

³ คนเขียนรู้จัก Optimistic Nihilism ครั้งแรกเมื่อประมาณ 2-3 ปีก่อนผ่านวิดีโอของ Kurzgesagt ใน YouTube https://www.youtube.com/watch?v=MBRqu0YOH14 ซึ่งหลังจากนั้น Optimistic Nihilism ก็กลายเป็นศาสนาของคนเขียนนับแต่นั้นเป็นต้นมา ในเมื่อเราไม่ได้เป็นส่วนหนึ่งของแผนการอันยิ่งใหญ่ของจักรวาล เราไม่ได้เกิดมาพร้อมจุดประสงค์หรือกรรมเก่า เราก็เป็นผลผลิตทางวิวัฒนาการเหมือนกับสัตว์สปีชีส์อื่น ถ้างั้นชีวิตก็เป็นของเรา ในเมื่อมันไม่ได้มีความหมายที่กำหนดมาก่อน เราเองนี่แหล่ะที่ใส่ความหมายให้มันได้ Kurzgesagt บอกว่าเรา “only get one shot at life” เรามีโอกาสครั้งเดียวเท่านั้นแหล่ะในชีวิต ฟังดูเคว้งคว้างแต่ก็นั่นแหล่ะ ยังไงโลกก็แตกอยู่ดี ความอับอาย ความผิดพลาด ทุกอย่างที่เราเคยทำไว้เดี๋ยวก็ถูกลืมหมดแล้ว ถ้าชีวิตไม่มีโลกหลังความตาย งั้นก็มีแค่ชีวิตนี้ที่เราได้มานี่แหล่ะที่สำคัญ (Pick your battle!) เราได้ลองทำสิ่งต่างๆ ด้วยตนเอง ได้มีประสบการณ์ชีวิตด้วยตนเอง มีอะไรให้ทำตั้งมากมาย “เรานี่แหล่ะที่เป็นคนตัดสินใจว่าการมีชีวิตอยู่หมายความว่าอย่างไร” (“You get to decide whatever this means for you.”)